In juli 1940 werden twee lokalen van het net opgerichte Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging (IAV, de voorloper van Atria) leeggehaald door de Duitsers. Na de oorlog werd slechts 10% van de collectie teruggevonden. Toen het archief in 1947 werd heropend, waren de boekenplanken vrijwel leeg. De oude IAV-archieven bleken later een lange zwerftocht te hebben afgelegd. In 1992 werden ze teruggevonden in Moskou en in 2003 kwamen ze na lang onderhandelen eindelijk terug in Amsterdam. Lees hier het verhaal over de geroofde archieven van de vrouwenbewegingen.
In juli 1940 werden twee lokalen van het net opgerichte Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging (IAV, de voorloper van Atria) leeggehaald door de Duitsers. Na de oorlog werd slechts 10% van de collectie teruggevonden. Toen het archief in 1947 werd heropend, waren de boekenplanken vrijwel leeg. De oude IAV-archieven bleken later een lange zwerftocht te hebben afgelegd. In 1992 werden ze teruggevonden in Moskou en in 2003 kwamen ze na lang onderhandelen eindelijk terug in Amsterdam. Lees hier het verhaal over de geroofde archieven van de vrouwenbewegingen.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft de Duitse bezetter veel materiaal uit Nederlandse musea, archieven en van particulieren geroofd en meegenomen naar Duitsland. Een deel daarvan vonden de Amerikanen tijdens de bevrijding van Europa in 1945. Zij gaven het materiaal terug aan de landen van herkomst of namen het mee naar de Verenigde Staten. Maar waar een groot deel van het verdwenen materiaal was gebleven, bleef decennia onbekend.
Speciaal archief in Moskou
Pas 47 jaar later – begin 1992 – ontdekte historicus en Ruslandkenner Marc Jansen dat in Moskou een zogenaamd Speciaal Archief stond waarin kilometers archieven lagen. Net zoals de Amerikanen hadden ook de Russen tijdens hun bevrijdingsoffensief in 1945 veel archieven en kunstwerken aangetroffen. Die namen ze mee naar de Sovjet-Unie. Bekijk hier de geroofde schatten route
Vanaf 1992 hebben vooral de algemeen rijksarchivaris van Nederland, de Nederlandse ambassade in Moskou en het ministerie van Buitenlandse Zaken zich ingezet om het materiaal uit Nederland terug te halen.
28.000 stukken terug
In mei 2003 zijn de geroofde archieven eindelijk geretourneerd aan de rechtmatige eigenaren, waaronder het IAV. Ruim 28.000 stukken, ongeveer vijf strekkende meter archiefstukken, foto’s en documentatiemateriaal, zijn geretourneerd. Allemaal materiaal dat tussen 1935 en 1940 door het Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging – vooral door mede-oprichter Rosa Manus – was verzameld, namelijk:
Archiefstukken van personen, o.a. van Aletta Jacobs, Rosa Manus en Betsy Bakker-Nort
Archiefstukken van van organisaties, o.a. van Arbeid Adelt en de Nederlandsche Vereeniging van Werkende Vrouwen
Honderden foto's van congressen, optochten, bijeenkomsten en personen
Biografische knipsels
Brochures, pamfletten, nieuwsbrieven, congresverslagen en enkele afleveringen van tijdschriften
Een aantal stukken uitgelicht
Hieronder kun je een aantal stukken die zijn teruggekeerd bekijken.
Gedeelte van een visum van Aletta Jacobs, Collectie IAV-Atria. Dit visum was verstrekt aan Aletta Jacobs op 6 mei 1915 om te kunnen reizen in Duitsland en het toenmalige Oostenrijk-Hongarije.
Foto van een handtekeningenactie voor ontwapening door het Peace and Disarmament Committee van de Women’s International Organisations. Negen miljoen handtekeningen werden op 6 februari 1931 aangeboden op de ontwapeningsconferentie te Genève.
Het teruggekeerde materiaal bevat ook vele honderden foto’s. Bekende, maar ook minder bekende, zoals deze van Rosa Manus en Mia Boissevain. Zij waren de initiatiefnemers van de Tentoonstelling De Vrouw 1813-1913.
Over het jatten van schatten
In 1994 bracht historicus Mineke Bosch een bezoek aan het Moskouse archief. Zij wilde het verloren gewaande materiaal met eigen ogen inzien. Kijken mocht, maar iets meenemen naar Nederland was onbespreekbaar. In een onbewaakt ogenblik jatte zij een foto van Rosa Manus, oprichter van het IAV. Lees hier haar persoonlijke verslag.
Raubgut retour
Het Raubgut-project in Duitslang beoogt boeken die in de periode 1933-1945 door de nazi’s buit zijn gemaakt, te retourneren aan de rechtmatige eigenaar. Tot nu toe werden negen boeken die hoogstwaarschijnlijk uit de Collectie IAV zijn geroofd, teruggevonden in de magazijnen van de Zentral- und Landesbibliothek in Berlijn. Twee hadden het ex libris van Rosa Manus en een ander het stempel van het IAV. De boeken zijn op 3 december 2015, tijdens de viering van 80 jaar IAV, teruggegeven aan Atria. Een van de teruggekeerde boeken is Beroepsarbeid der gehuwde vrouw (ca 1921) van de Groningse jurist Betsy Bakker-Nort (later Tweede Kamerlid).
